Έκθεση «Modern Love» στο ΕΜΣΤ: Η αγάπη και οι ανθρώπινες σχέσεις στην εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας

«Modern Love. H αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας» είναι ο τίτλος της μεγάλης ομαδικής έκθεσης που ξεκινά το χειμερινό εκθεσιακό πρόγραμμα του ΕΜΣΤ. 24 καλλιτέχνες από 14 χώρες εστιάζουν στο πώς οι ανθρώπινες σχέσεις, το σώμα και η επικοινωνία επηρεάζονται από την ψηφιακή τεχνολογία και τα social media. Στο πώς έχουν αλλάξει τα τελευταία χρόνια το συναίσθημα της αγάπης και η επαφή.

Η έκθεση δανείζεται τον υπότιτλό της από το βιβλίο της Έβα Ιλούζ «Ψυχρές οικειότητες: Η κατασκευή του Συναισθηματικού Καπιταλισμού» που αναλύει πώς οι σύγχρονες ανθρώπινες σχέσεις καθορίζονται όλο και περισσότερο από οικονομικά και πολιτικά μοντέλα διαπραγμάτευσης και ανταλλαγής.

Η πρώτη παρουσίαση της έκθεσης ήταν πριν από τέσσερα χρόνια από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Φράιμπουργκ. Ταξίδεψε στη συνέχεια στην Kunsthalle στο Ταλίν και σε δύο μουσεία της Ολλανδίας, πριν έρθει στην Ελλάδα. Για το ΕΜΣΤ, η έκθεση έχει διευρυνθεί και έχουν προστεθεί Έλληνες και διεθνείς καλλιτέχνες. Οι περισσότεροι εκ των τελευταίων παρουσιάζουν το έργο τους για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Την έκθεση επιμελείται η Κατερίνα Γρέγου, καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσειακού οργανισμού: «Με ενδιέφερε πάντα να κάνω μια έκθεση καταρχάς για την αγάπη, γιατί θεωρώ ότι είναι ένα συναίσθημα, το οποίο είναι αρκετά παραγκωνισμένο από το χώρο της σύγχρονης τέχνης. Ταυτόχρονα με ενδιέφερε πάρα πολύ να μην κάνω μια έκθεση γενικού τύπου. Να μην είναι μόνο για την αγάπη, γιατί είναι ένα θέμα που είναι πάρα πολύ πλατύ. Παράλληλα με ενδιαφέρει πάρα πολύ και η επιρροή της σύγχρονης τεχνολογίας στις προσωπικές μας ζωές και στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Γι’ αυτό το λόγο αποφάσισα να εστιάσω σε αυτή την έκθεση. Είναι μια έκθεση που εξετάζει ουσιαστικά το πώς το ίντερνετ, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η τεχνολογία γενικότερα έχουν επηρεάσει την αγάπη και τις πιο οικείες μας σχέσεις».

Ποια είναι τα θέματα στα οποία εστιάζει η συγκεκριμένη έκθεση; «Είναι πάρα πολλά τα ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται η έκθεση. Το ένα θέμα είναι η κατάλυση του ιδιωτικού μας χώρου και η παρακολούθηση που υφιστάμεθα, χωρίς καν να το ξέρουμε από τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρίες. Ένα δεύτερο θέμα είναι η κατάλυση των ορίων μεταξύ του εικονικού και του πραγματικού. Ένα τρίτο είναι τα θέματα ταυτότητας, γιατί πρέπει να τονίσουμε ότι η έκθεση στέκεται με μια κριτική ματιά απέναντι στην τεχνολογία, αλλά ταυτόχρονα δεν είναι τεχνοφοβική. Κατανοούμε ότι η τεχνολογία παρέχει και εργαλεία και πιθανότητες που δεν υπήρχαν πριν. Για παράδειγμα έχει απελευθερώσει πολλούς ανθρώπους στο να εκφραστούν και κυρίως όσον αφορά εναλλακτικές ταυτότητες. Η ταυτότητα είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό, είτε είναι η σεξουαλική, ερωτική ταυτότητα ή το φύλο. Η έκθεση εστιάζει επίσης στο πώς αλλάζουν οι δομές των σχέσεων, στο πώς η παγκοσμιοποίηση και ο καπιταλισμός έχουν επηρεάσει τις ανθρώπινες σχέσεις, στο πώς εμπορευματοποιείται το συναίσθημα».

Τα έργα που παρουσιάζει η Ariane Loze πραγματεύονται με λεπτό χιούμορ την αμήχανη ισορροπία ανάμεσα στην προσωπικότητά μας και την τεχνητή νοημοσύνη. Στο πρώτο έργο παρακολουθούμε μια γυναίκα στις καθημερινές της ασχολίες, ενώ οι προσωποποιημένοι αλγόριθμοι των δικτυακών της εφαρμογών, όλοι με το δικό της πρόσωπο, αμφισβητούν ή επιβεβαιώνουν τη συμπεριφορά και τις αποφάσεις της. Το βίντεο δείχνει τη σχέση που αναπτύσσουμε με τους αλγόριθμους. Είναι σαν να βλέπουμε πώς ακριβώς λειτουργεί το ίντερνετ.

Το έργο «Οι ψυχροί μας έρωτες» επικεντρώνεται στο πεδίο των διαδικτυακών εφαρμογών γνωριμιών και στην ψευδαίσθηση του έρωτα στην οποία βασίζεται η λειτουργία τους. Διαφορετικοί στερεοτυπικοί χαρακτήρες, που υποδύεται η καλλιτέχνιδα, ανταλλάσσουν μηνύματα προσπαθώντας να προσελκύσουν συντρόφους.

Ανάμεσα στις δύο προβολές, υπάρχει ένα στρωμένο τραπέζι για δείπνο, που καλεί τους θεατές να κάτσουν και να γνωριστούν κανονικά, να αποκτήσουν μια σχέση με φυσική παρουσία. Πρόκειται για μια ανάθεση που έκανε η Κατερίνα Γρέγου στην καλλιτέχνιδα: «Ήταν μια πρόκληση για μένα. Στην αρχή είπα στον εαυτό μου: “Κάνε ένα πρότζεκτ για την αγάπη”. Μετά άρχισα την έρευνα για το πώς η ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζει την αγάπη. Ανακάλυψα ότι αυτή ήταν μόνο η κορυφή του τεράστιου παγόβουνου, που είναι η κυκλοφορία των προσωπικών δεδομένων στο διαδίκτυο και το εμπόριο των πληροφοριών που συνδέονται με τους ανθρώπους» εξηγεί η Βελγίδα δημιουργός.

Σύμφωνα με την ίδια, μια νέα μορφή οικονομίας, εργασίας και ανθρώπινων σχέσεων έχει πλέον πρωταγωνιστικό ρόλο στην εποχή μας. Ποια είναι αυτή; «Η οικονομία της πλατφόρμας. Κοιτάξτε πώς δίνουμε διαρκώς στοιχεία για το τι κάνουμε, τι ψάχνουμε, τι μας αρέσει και τι θέλουμε να αγοράζουμε, απλά ζώντας φυσιολογικά, με ένα κινητό στο χέρι, διαρκώς συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο. Αυτό το γνωρίζουμε όλοι και συνεχίζουμε να το κάνουμε. Αυτό που δεν γνωρίζουμε όμως είναι ότι αποτελεί πραγματική επανάσταση στον τρόπο που αγοράζουμε, στο πώς παράγουμε, στο πώς καταναλώνουμε και ίσως επίσης στο πώς καταναλώνουμε σχέσεις».

Η Ariane Loze έχει αναπτύξει μια μονοπρόσωπη μέθοδο εργασίας και παραγωγής οπτικοακουστικών έργων που ονομάζει MÔWN- Movies on my own, αναλαμβάνοντας μόνη της το σενάριο, την φωτογραφία, την σκηνοθεσία και την ηθοποιία. Διαταράσσει έτσι τους συμβατικούς κώδικες της κινηματογραφικής αφήγησης, υπονοώντας πως, μολονότι ο ναρκισσισμός είναι κυρίαρχη συμπεριφορά, δεν είμαστε τόσο διαφορετικοί όσο πιστεύουμε. Στα έργα αυτά, μέσα από το μοντάζ επιχειρεί να εγκαθιδρύσει μια σχέση μεταξύ των χαρακτήρων της ταινίας και της αρχιτεκτονικής. Τα έργα της Loze βάζουν τον θεατή σε έναν ενεργό ρόλο και τον καλούν να ανασυνθέσει μόνος του την ιστορία, μέσα από τις βασικές αρχές της κινηματογραφικής αφήγησης. Το γύρισμα των ταινιών γίνεται πάντα δημόσια ως αυτόνομη περφόρμανς.

Η πολυκάναλη εγκατάσταση «TLDR» της Νοτιοαφρικανής Κάντις Μπράιτς αναπτύσσεται σε δύο αίθουσες. Στην πρώτη αίθουσα, παρουσιάζονται βίντεο με μαρτυρίες των σεξεργατών που περιγράφουν την εργασία τους και διατυπώνουν τους κοινούς τους στόχους ως ακτιβίστριες και ακτιβιστές. Αυτές προέκυψαν από συνεντεύξεις και εργαστήρια που πραγματοποίησε η Μπράιτς στο Κέιπ Τάουν. Το έργο δομείται γύρω από έναν δωδεκάχρονο πρωταγωνιστή ο οποίος αφηγείται μια αληθινή ιστορία από το πρόσφατο παρελθόν. Θέμα της ιστορίας είναι η ιδεολογική διαμάχη που έφερε αντιμέτωπες φεμινίστριες με φεμινίστριες και την οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων Διεθνής Αμνηστία με μια αμήχανη συμμαχία που την αποτελούσαν προβεβλημένες ηθοποιοί του Χόλυγουντ και υπέρμαχοι της κατάργησης της σεξεργασίας. Η ιστορία, την οποία ακούμε με τα λόγια και την αφοπλιστική ειλικρίνεια ενός παιδιού, δείχνει με τον πιο δραματικό τρόπο πως πίσω από τον διεθνή αγώνα των σεξεργατών για βασικά ανθρώπινα δικαιώματα κρύβονται ζητήματα ζωής και θανάτου.

Στη δεύτερη αίθουσα, ένας χορός σεξεργατών σε ένα οιονεί μιούζικαλ δημιουργεί ένα αποκαλυπτικό πορτρέτο της κοινότητας. Με συνθήματα που προέρχονται από κινητοποιήσεις για την υπεράσπιση του συγκεκριμένου επαγγέλματος, τα μέλη της κολεκτίβας απευθύνουν εκκλήσεις για αποποινικοποίηση και αποστιγματισμό της σεξεργασίας.

Η 50χρονη καλλιτέχνιδα γεννήθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ και τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει την έδρα της στο Βερολίνο. Το έργο της -εγκαταστάσεις με βάση την κινούμενη εικόνα – έχει παρουσιαστεί διεθνώς. Κατά τη διάρκεια της καριέρας της έχει εξερευνήσει τη δυναμική με την οποία το άτομο γίνεται ο εαυτός του σε σχέση με μια ευρύτερη κοινότητα, είτε αυτή είναι η άμεση κοινότητα που συναναστρέφεται μέσα στην οικογένειά της/του, είτε οι πραγματικές ή φανταστικές κοινότητες που διαμορφώνονται όχι μόνον από την ένταξή του/της σε ένα έθνος, φυλή, κοινωνικό φύλο και θρησκεία αλλά επίσης από την αδιαμφισβήτητη και ολοένα και πιο μεγάλη επιρροή πάνω του/της των κυρίαρχων μέσων, όπως είναι η τηλεόραση, ο κινηματογράφος και άλλοι φορείς λαϊκού πολιτισμού.

Η ίδια μίλησε στο Euronews για το έργο της και τον τρόπο δημιουργίας του: «Στην αρχή, έπρεπε να γνωριστούμε και να κερδίσω την εμπιστοσύνη αυτής της κοινότητας. Ξεκινήσαμε λοιπόν κάνοντας συνεντεύξεις, οι οποίες εξυπηρέτησαν δύο σκοπούς: από τη μία πλευρά, να γνωρίσω σταδιακά τους χαρακτήρες τους, τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, τη φύση της εργασίας τους, τις ανησυχίες και την κοινωνική τους θέση. Την ίδια στιγμή αυτές οι συνεντεύξεις χρησίμευσαν επίσης στο να δημιουργηθεί ένα αρχείο, που έχει να κάνει με την μελέτη της πραγματικότητας των σεξεργατών στην Νότια Αφρική. Αυτές οι μεγάλες συνεντεύξεις των συμμετεχόντων μπροστά στην κάμερα, τους δίνουν τη δυνατότητα να εξηγήσουν πώς μπήκαν στο συγκεκριμένο επάγγελμα, γιατί πωλούν τις σεξουαλικές τους υπηρεσίες, ποιες είναι οι θετικές και οι αρνητικές πλευρές αυτού που κάνουν, πώς τους ενδυναμώνει η σεξεργασία, ποιες είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Μιλούν, αφηγούνται αστείες ιστορίες και μοιράζονται τη χαρά που βιώνουν στην καθημερινή τους ζωή. Παράλληλα όμως αναφέρονται στο σκοτάδι και τη βία που αντιμετωπίζουν.

Έτσι έχει δημιουργηθεί ένα αρχείο που λειτουργεί ως απεικόνιση μιας κοινότητας που αντιπροσωπεύει και πολλούς άλλους. Στο δεύτερο δωμάτιο, δίπλα στο χώρο που βλέπετε τις συνεντεύξεις, παρουσιάζουμε ένα ωριαίο μιούζικαλ, μέσω του οποίου, μετατρέπουμε σε μυθοπλασία την καθημερινότητά τους. Προσπαθούμε να απαντήσουμε στα κομβικά ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τον ακτιβισμό στη σεξεργασία. Η μορφή αφήγησης που χρησιμοποιούμε είναι πολύ διασκεδαστική και περιέχει ποπ μουσική. Προσπαθούμε να βρούμε κάπως έναν τρόπο, που θα κάνει το περιεχόμενο που θέλουμε να επικοινωνήσουμε τόσο εγώ, όσο και η συγκεκριμένη κοινότητα, πιο προσβάσιμο σε ανθρώπους που είναι πιο διστακτικοί, ώστε να μπορέσουν να σκεφτούν κάποια από τα θέματα αυτής της εργασίας».

Η Κυριακή Γονή καταπιάνεται με έναν άλλο τρόπο με την αγάπη. Έχει δημιουργήσει το βίντεο The Perfect Love: #couplegoals (Ο τέλειος έρωτας #στόχοιζευγαριού), ένα κολάζ από εικόνες, λεζάντες και αντιδράσεις «μου αρέσει» που συνελέγησαν τον Ιούλιο του 2020 με τη χρήση αλγόριθμου από περίπου 20.000 δημόσιες αναρτήσεις στο Instagram με την ετικέτα #couplegoals. Σε αυτό, ο θεατής βλέπει ζευγάρια και διαβάζει τις προσωπικές τους διακηρύξεις αγάπης, αφοσίωσης και εκούσιας παραίτησης από την ιδιωτικότητα.

Οι εικόνες ζευγαριών που βρίσκονται στον τοίχο δεν αφορούν πραγματικούς ανθρώπους. Είναι ψηφιακές αναπαραστάσεις, οι οποίες θέτουν ερωτήματα για τη χρήση των προσωπικών μας εικόνων που εκούσια μοιραζόμαστε στο διαδίκτυο, καθώς για τον τρόπο λειτουργίας των κοινωνικών δικτύων:

«Ουσιαστικά το έργο αναφέρεται στην περιέργεια που μου έχει δημιουργηθεί σε σχέση με το πώς αρκετοί άνθρωποι αισθάνονται μια άνεση να ανεβάζουν προσωπικές στιγμές με τους αγαπημένους τους στο διαδίκτυο και πιο συγκεκριμένα στο Instagram. Άρχισα να μαζεύω υλικό με έναν συγκεκριμένο αλγόριθμο από το Instagram, όποια δηλαδή εικόνα υπήρχε κάτω από #couplegoals. Μάζεψα έναν τεράστιο όγκο εικόνων, ο οποίος έγινε το συγκεκριμένο ωριαίο βίντεο. Αφορά ζευγάρια που ανεβάζουν τις προσωπικές τους στιγμές στο διαδίκτυο, γράφοντας λεζάντες από κάτω, πολύ τρυφερές προς το έτερον ήμισυ. Το δεύτερο μέρος του έργου μου χρησιμοποιεί έναν αλγόριθμο σύνθεσης εικόνας, μέσω τεχνητής νοημοσύνης, ο οποίος δημιουργήθηκε φέτος για πρώτη φορά. Ουσιαστικά γράφεις μια υπόδειξη στον αλγόριθμο και αυτός σου δημιουργεί εικόνες. Αυτές οι εικόνες είναι ανθρώπων που δεν υφίστανται. Ανύπαρκτων ανθρώπων, ανύπαρκτων ζευγαριών» επισημαίνει η καλλιτέχνιδα.

Μας εξηγεί πώς αυτά τα δύο διαφορετικά περιβάλλοντα συνδέθηκαν μεταξύ τους: «Για μένα είχε ενδιαφέρον να φέρω κοντά τα δύο διαφορετικά datasets, δηλαδή από τη μια πλευρά, τις εικόνες τρυφερότητας και οικειότητας που εμείς ως χρήστες ανεβάζουμε στα social media και από την άλλη πλευρά εικόνες τρυφερότητας, όπως τις έχει συνθέσει και τις έχει φανταστεί ο αλγόριθμος, που φυσικά είναι εκπαιδευμένος πάνω στο dataset που έχουμε δημιουργήσει. Αυτό που βλέπουμε στο συγκεκριμένο έργο κάνει ουσιαστικά μια διερεύνηση στον τρόπο με τον οποίο η τρυφερότητα υπάρχει αυτή την στιγμή στον ψηφιακό κόσμο. Υπάρχει με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν που εμείς έχουμε συνηθίσει στον αναλογικό κόσμο. Παρόλα αυτά όμως, έχει ενδιαφέρον πώς αυτή η τρυφερότητα στοιχειοθετείται από θραύσματα, που αφήνουμε εμείς ως χρήστες στο διαδίκτυο και πώς μετά η ίδια η μηχανή ανασυνθέτει και δημιουργεί κομμάτια τρυφερότητας, που δεν θα τα ονομάσω μη πραγματικά, καθώς από την στιγμή που υφίστανται στον κόσμο μας, είναι πραγματικά αλλά με έναν διαφορετικό τρόπο. Άρα για μένα αυτό που θα ήθελα να πάρει ο θεατής μαζί του, φεύγοντας από εδώ, είναι μια θέαση της τρυφερότητας στον ψηφιακό κόσμο, ένα κομμάτι που σχετίζεται πάρα πολύ με τα ίδια τα δεδομένα και την εικόνα και πώς αυτή χρησιμοποιείται, εκπαιδεύει και μετουσιώνεται μέσω της τεχνητής νοημοσύνης. Νομίζω ότι με αυτό θα είμαι ευχαριστημένη».

Το έργο της Εύας Παπαμαργαρίτη «Soft Touch» ξεκίνησε το 2015 και έχει αλλάξει αρκετά μέχρι σήμερα. Διερευνά την απτική διάσταση της σχέσης μας με τα ψηφιακά σύμπαντα και τις συσκευές. Το άγγιγμα στην ευαίσθητη οθόνη του τηλεφώνου μπορεί να είναι υποκατάστατο του αγγίγματος στον εραστή ή την ερωμένη. Μπορεί να είναι ένα χάδι που φτάνει ψηφιακά στον απομακρυσμένο αποδέκτη του. Μπορεί όμως να είναι κι ένα αυτόνομο, συναισθηματικά πλήρες άγγιγμα, στην ίδια την συσκευή:

«Το βίντεο που έχω φτιάξω είναι μια ιδιότυπη χορογραφία με χειρονομίες, κινήσεις και αγγίγματα που είναι αδιευκρίνιστο αν απευθύνονται σε ένα υποκείμενο ή σε ψηφιακές συσκευές. Υπάρχουν μέσα αποσπάσματα που αναφέρονται σε μια επαυξημένη, ακόμη πιο έντονη σχέση που έχουμε με συσκευές τις οποίες φοράμε στα κεφάλια μας, όπως τα VR headsets, συσκευές που συνεχίζουμε να έχουμε στον χώρο μας, αλλά πλέον δεν είναι μόνο ο υπολογιστής μας, το κινητό μας, αλλά είναι βοηθοί της Google ή της Amazon και διάφορων άλλων μεγάλων εταιριών. Οπότε περιγράφω ακριβώς αυτή την απτική διάσταση που έχουμε και μία συναισθηματική αλληλεπίδραση που διατηρούμε πλέον όχι μόνο με υποκείμενα, αλλά και με όλες αυτές τις ψηφιακές συσκευές που απαιτούν το άγγιγμά μας. Είναι ένας μηχανισμός επιθυμίας, που είναι στο μεταίχμιο των δύο οντολογιών, του φυσικού και του ψηφιακού, ο οποίος τρέφεται από τα υποκείμενα αλλά ταυτόχρονα επιστρέφει πίσω σε αυτά, σαν ένα reflection, μια αντανάκλαση του εαυτού μας».

Η ομαδική έκθεση «Modern Love. H αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας» στο ΕΜΣΤ διαρκεί μέχρι τις 28 Μαΐου.