Ιάννης Ξενάκης: Δύο εκθέσεις στο ΕΜΣΤ αναδεικνύουν την πολυκύμαντη διαδρομή και το σπουδαίο έργο του

Ο Ιάννης Ξενάκης, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες δημιουργούς του 20ου αιώνα και το πρωτοποριακό έργο του βρίσκεται στο επίκεντρο των δύο παράλληλων εκθέσεων που φιλοξενεί το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό, φωτογραφίες, βίντεο, βιβλία, παρτιτούρες και σχέδια αναδεικνύεται το πολύπλευρο και πληθωρικό έργο του, το τεράστιο ταλέντο του. Ο σπουδαίος συνθέτης διέγραψε μια τεράστια διαδρομή κυρίως στο χώρο της μουσικής, αλλά και στην αρχιτεκτονική και τα μαθηματικά. 

Πρωτοπόρος, ουτοπιστής, βαθύς λάτρης της φύσης, κοσμοπολίτης, ο Ξενάκης ήταν μια από τις πιο ιδιοφυείς και πολυσχιδείς προσωπικότητες του δεύτερου μισού του προηγούμενου αιώνα. Οι δύο αυτές εκθέσεις είναι μια λαμπρή ευκαιρία να τον ανακαλύψουμε, να τον γνωρίσουμε καλύτερα.

«Ένας από τους ιδρυτικούς σκοπούς του ΕΜΣΤ είναι η προώθηση, μεταξύ άλλων, της πειραματικής τέχνης. Νομίζω ότι δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιον πιο πειραματικό δημιουργό, πιο ρηξικέλευθο και πιο ριζικό από τον Ιάννη Ξενάκη. Έτσι λοιπόν αυτή η έκθεση εντάσσεται απόλυτα στο πλαίσιο της πολιτικής του μουσείου. Παράλληλα, οι δύο εκθέσεις του Ξενάκη εντάσσονται και στα πλαίσια της πολιτικής του ΕΜΣΤ να προωθεί και να εξερευνά το έργο Ελλήνων καλλιτεχνών της διασποράς. Στόχος της έκθεσης είναι να γνωρίσει το ευρύ κοινό, το πολύ πλούσιο έργο του Ξενάκη. Ο Ξενάκης δεν είναι μόνο συνθέτης. Είναι και μουσικός, συγγραφέας, μαθηματικός, αρχιτέκτονας, στοχαστής, φιλόσοφος. Είναι και ένας καλλιτέχνης που σημάδεψε όχι μόνο τη μουσική του 20ου αιώνα. Η ηλεκτρονική μουσική όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, η βιομηχανική μουσική χρωστά πάρα πολλά στον Ξενάκη» επισημαίνει η Κατερίνα Γρέγου, καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ.

Στο ισόγειο του μουσείου, φιλοξενείται η έκθεση «Ηχητικές Οδύσσειες», η πρώτη ολοκληρωμένη έκθεση για τον Ιάννη Ξενάκη στην Ελλάδα. Αναδεικνύει μέσα από έξι ενότητες την πορεία και το έργο του καινοτόμου δημιουργού, σε κάθε τομέα που καταπιάστηκε. Επικεντρώνεται στο πιο σημαντικό και αντισυμβατικό κομμάτι του έργου του και ρίχνει φως στην προσωπική του ιστορία, όπως επίσης και στην εικαστική, λογοτεχνική και μουσική παραγωγή του. Ενσωματώνει τον συνθέτη στον καιρό του και στα πολιτικά και πολιτιστικά κινήματα που τον καθόρισαν ως καλλιτέχνη.

Κατά τη δεκαετία του 1950, ο Ξενάκης έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του. Άμεσα αναγνωρισμένος από τους ομότεχνούς του και από το κοινό, αλλά και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης, ο Ξενάκης συνέθεσε ριζοσπαστική μουσική που είναι ταυτόχρονα μια αναφορά στην Αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό στο ακρότατο σημείο του, και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας. Το έργο του, ευρύτατα αναγνωρισμένο διεθνώς, δεν έχει μέχρι σήμερα παρουσιαστεί σε βάθος στην Ελλάδα. Ο Ξενάκης πρωτοστάτησε στη χρήση μαθηματικών μοντέλων στη μουσική, παραδείγματος χάρη της θεωρίας των παιγνίων. Υπήρξε και είναι ακόμη σήμερα μία από τις κορυφαίες επιρροές διεθνώς στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής μουσικής και της μουσικής σύνθεσης από υπολογιστή.

Σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, που έχει σχεδιάσει εξαιρετικά το Flux Office, o επισκέπτης καλείται λοιπόν να βυθιστεί στην πολυτάραχη προσωπική ιστορία του Ιάννη Ξενάκη, να ανακαλύψει το εύρος του έργου του και των ενδιαφερόντων του και να ταξιδέψει στο μοναδικό και πολυδιάστατο σύμπαν του. Η συγκεκριμένη έκθεση είναι συμπαραγωγή του ΕΜΣΤ και του Musée de la Musique-Philharmonie de Paris, όπου και παρουσιάστηκε αρχικά. Η κόρη του Ξενάκη, Μάχη Ξενάκη, συνεπιμελήτρια της έκθεσης, μας εξηγεί ποια ήταν η αφετηρία αυτού του φιλόδοξου εγχειρήματος:

_«Αυτή η έκθεση προέκυψε κάπως τυχαία. Δηλαδή, όταν πέθανε η μητέρα μου το 2018, άδειασα το διαμέρισμά της. Δεν γνώριζα με βεβαιότητα, αν ο πατέρας μου είχε γεννηθεί το 1921 ή το 1922. Ο ίδιος έλεγε, αδιαφορώντας, ότι γεννήθηκε το 1921 ή το 1922. Ανακάλυψα λοιπόν σε ένα συρτάρι ένα διαβατήριο που εκτίθεται εδώ. Είναι μικρό παιδί, με τόπο γέννησης τη Ρουμανία. Γράφει ημερομηνία γέννησης: 1921. Θεώρησα λοιπόν ότι γεννήθηκε τελικά το 1921. Μετά όμως ανακαλύπτω ένα άλλο διαβατήριο, όπου τον βλέπω σε μεγαλύτερη ηλικία. Σε εκείνο, είχε ημερομηνία γέννησης, το 1922. _Μου φάνηκε αστείο και θεώρησα ότι δεν θα μάθουμε ποτέ την πραγματική ημερομηνία. Εκείνη όμως τη στιγμή σκέφτηκα ότι σύντομα θα είχαμε την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του, το 1921 ή το 1922. Έτσι λοιπόν προέκυψε η ιδέα αυτής της έκθεσης. Επικοινώνησα λοιπόν τότε με τον Λοράν Μπέιλ από τη Φιλαρμονική του Παρισιού και του είπα ότι είναι η εκατονταετηρίδα και θα ήταν ωραίο να κάνουμε κάτι για τον πατέρα μου. Του παρουσίασα το πλαίσιο που είχα ήδη ετοιμάσει για την έκθεση. Και με τον Τιερί Μανιγκέ, ασχοληθήκαμε με πιο μουσικολογικά ζητήματα, τις σχέσεις με τα μαθηματικά και την αρχιτεκτονική. Στήσαμε μαζί αυτή την έκθεση με έναν πολύ ενδιαφέροντα τρόπο».

Στον τρίτο όροφο του μουσείου παρουσιάζεται η δεύτερη έκθεση με τίτλο «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα». Πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), που ίδρυσε το 1979 ο ίδιος ο Ξενάκης, μαζί με άλλες 23 προσωπικότητες των τεχνών και της μουσικής, όταν γύρισε από την Γαλλία στην Ελλάδα. Βασίζεται στο πλούσιο αρχείο του Κέντρου, περιλαμβάνει ντοκουμέντα και σπάνιο υλικό που καταγράφουν πτυχές της μουσικής ζωής στην Ελλάδα, τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Η έκθεση φτάνει μέχρι την επιστροφή του Ξενάκη το 1974 και τις παρουσιάσεις των μεγάλων ελληνικών έργων του, ενώ ένα αναλυτικό χρονολόγιο συνοδευόμενο με φωτογραφίες απεικονίζει τους μεγάλους σταθμούς της καριέρας του, από τη γέννηση, μέχρι τον θάνατό του.

Περιλαμβάνει μοναδικά τεκμήρια, όπως πρωτότυπες χειρόγραφες επιστολές και κείμενα του Ξενάκη, άρθρα, παρτιτούρες, προγράμματα εκδηλώσεων, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, βίντεο, αλλά και αντικείμενα, όπως η Πολυαγωγία (UPIC), το ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης που εφηύρε ο ίδιος, αναδεικνύουν ποικίλες πτυχές της σχέσης του με την Ελλάδα και επιβεβαιώνουν πως η σύγχρονη μουσική στην Ελλάδα έχει μεγαλύτερη και πιο σύνθετη ιστορία απ’ ό,τι είναι ευρέως γνωστό.

«Αυτό που φαίνεται πάρα πολύ μέσα από την έκθεση είναι η ανθρώπινη πλευρά του Ιάννη Ξενάκη, η οποία αποκαλύπτεται μέσα από την αλληλογραφία που είχε με τον Γιάννη Παπαϊωάννου, έναν πολύ σημαντικό μουσικολόγο και πολεοδόμο, ο οποίος ήταν τακτικός συνεργάτης του και αρκετά σημαντική προσωπικότητα. Ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο που μπορούμε να δούμε και να καταλάβουμε μέσα από αυτή την έκθεση είναι ότι τη δεκαετία του ’60, η Ελλάδα είχε μια πάρα πολύ ζωντανή, πρωτοποριακή μουσική σκηνή.

Οι δυνάμεις αυτές επικεντρώθηκαν γύρω από τη διοργάνωση των ελληνικών εβδομάδων σύγχρονης μουσικής, στις οποίες προσκεκλημένοι ήταν πολύ σημαντικοί ερμηνευτές από την Ελλάδα και το εξωτερικό και εκτελούσαν έργα πάρα πολύ σημαντικών Ελλήνων συνθετών που ήταν στο εξωτερικό, όπως ο Ιάννης Ξενάκης, ο Ανέστης Λογοθέτης κ.α. Το άλλο στοιχείο που ξεχωρίζει στην έκθεση είναι η συσκευή της Πολυαγωγίας (UPIC), που επινόησε ο ίδιος ο Ξενάκης. Είναι ένα σύστημα μουσικής σύνθεσης, ηχητικής ουσιαστικά σύνθεσης, το οποίο βασίζεται στη γραφική αναπαράσταση, μέσα από ηλεκτρονικό υπολογιστή και το οποίο επέτρεπε σε κάποιον να συνθέσει ή να πειραματιστεί, χωρίς να γνωρίζει απαραίτητα να παίζει κάποιο όργανο, ούτε τους κανόνες της μουσικής σύνθεσης»εξηγεί ο Σταμάτης Σχιζάκης, συνεπιμελητής της έκθεσης.

Ιδιαίτερη έμφαση στην έκθεση έχει η δράση του Ξενάκη μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1974, μέσα από την παρουσίαση του πολυθεάματος Πολύτοπο Μυκηνών (1978) αλλά και την ίδρυση του ΚΣΥΜΕ, που αποτέλεσαν τα πρώτα βήματα για την πραγμάτωση του μουσικού και παιδαγωγικού του οράματος. Μέσα από τα τεκμήρια και τα αντικείμενα, η έκθεση επιτρέπει μια νέα ανάγνωση της τρικυμιώδους και συχνά αντιφατικής σχέσης του Ξενάκη με τη σύγχρονη Ελλάδα μέσα στο πολιτιστικό και πολιτικό πλαίσιο υποδοχής του. Παράλληλα, αναδεικνύει την ανθρώπινη πλευρά και την εξέλιξη της σκέψης ενός διεθνούς πρωτοπόρου

Η σχέση του Ιάννη Ξενάκη με την Ελλάδα ήταν πάντα στενή, έντονη και καθοριστική για το έργο και τη ζωή του, παρά την πολυετή, αναγκαστική απουσία του από τη χώρα μας, λόγω της καταδίκης του σε θάνατο το 1947. H Μεσόγειος, η αρχαία Ελλάδα και οι μύθοι της είναι διαρκώς παρόντες στο έργο και στη σκέψη του:

_«Ο πατέρας μου, όταν ήμουν μικρή, αισθανόταν μεγάλη νοσταλγία για την Ελλάδα. Δεν μπορούσε να επιστρέψει, γιατί είχε καταδικαστεί σε θάνατο. Ήταν εξόριστος 27 χρόνια. Δεν ήταν αυτοεξόριστος, όπως λένε εδώ στην Ελλάδα, γιατί δεν έφυγε με τη θέλησή του. Ήταν αναγκασμένος, αλλιώς θα τον σκότωναν. Για τον ίδιο, ήταν ένα μεγάλο δράμα μια μεγάλη έλλειψη ότι δεν μπορούσε να γυρίσει στην Ελλάδα. Ήταν μεγάλη αδικία. Υπέφερε λοιπόν πολύ και με έναν τρόπο ανασυνέθεσε εξαρχής τη δική του Ελλάδα, από τη μια πλευρά μέσα από το πάθος του για την ελληνική φύση, τη θάλασσα, τη Μεσόγειο, τα βράχια και τη βλάστηση, πηγαίνοντας στην Κορσική. Κάθε καλοκαίρι δηλαδή πηγαίναμε με τη μητέρα μου εκεί και κάναμε καγιάκ για να είμαστε στη φύση της Μεσογείου. Αυτή ήταν η δική του επιστροφή σε μια μυθική Ελλάδα. Από την άλλη πλευρά, ο ίδιος τόνιζε με χιούμορ: “Γεννήθηκα με καθυστέρηση 25 αιώνων”. Αυτό σήμαινε ότι επειδή ήταν απογοητευμένος από τους Έλληνες, οι οποίοι ήθελαν περισσότερα από αυτόν, από την εποχή, η ιδανική περίοδος για τον ίδιο, ήταν η ελληνική αρχαιότητα. Γι’ αυτόν ήταν ο μυθικός κόσμος, όπου η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, οι επιστήμες και η τέχνη ήταν ένα σύνολο και αυτό ήταν που ο ίδιος ήθελε να αναδημιουργήσει μέσα από το έργο του. Γι’ αυτόν λοιπόν ήταν ιδιαίτερα δεμένος με το έργο του Πλάτωνα, του Αισχύλου και του Ομήρου. _Αυτοί ήταν οι Έλληνες φίλοι του»αναφέρει η κόρη του σπουδαίου δημιουργού, Μάχη Ξενάκη.

_Το μεγάλο εκθεσιακό αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη, στο ΕΜΣΤ διαρκεί μέχρι τις 7 Ιανουαρίου. _