Ελληνιστικά αριστουργήματα από χρυσό στο Μουσείο Μπενάκη

Περισσότερα από 450 μοναδικά αντικείμενα συνθέτουν την εντυπωσιακή έκθεση «Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους», που φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, στο Κολωνάκι. Η έκθεση επικεντρώνεται στην κοσμηματοτεχνία της ελληνιστικής περιόδου, που ξεκινά το 323 π.Χ., τη χρονιά του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και διαρκεί έως το 30 π.Χ., όταν η Ρώμη προσάρτησε την Αίγυπτο.

Εκτός από τα αντικείμενα των συλλογών του Μουσείου Μπενάκη, παρουσιάζονται έργα από 30 ελληνικά μουσεία και Εφορείες Αρχαιοτήτων, καθώς και από πέντε μουσεία του εξωτερικού:

«Δύο καινοτόμα χαρακτηριστικά έχει η συγκεκριμένη έκθεση. Το ένα είναι ότι το κόσμημα αντιμετωπίζεται ως φορέας μηνυμάτων τόσο γι αυτόν ή αυτήν που τα φοράει, όσο και για το θεατή του κοσμήματος. Και το δεύτερο είναι ότι προσπαθούμε πίσω από το κόσμημα να ανακαλύψουμε τον τεχνίτη. Η έκθεση δίνει πάρα πολύ μεγάλο βάρος, και αυτό γίνεται για πρώτη φορά σε εκθεσιακό πλαίσιο, στις τεχνικές κατασκευής των ελληνιστικών κοσμημάτων.

Αν μπορούσα με τρεις λέξεις να δώσω τα βασικά χαρακτηριστικά των ελληνιστικών κοσμημάτων, θα έλεγα ότι είναι η πολυτέλεια, η δεξιοτεχνία και η μικροτεχνία. Και όταν μιλάμε για μικροτεχνία, εννοούμε ότι σε πάρα πολύ μικρές διαστάσεις, δηλαδή σε διαστάσεις που αγγίζουν το ένα εκατοστό, ή τα δέκατα του χιλιοστού, οι χρυσοχόοι των ελληνιστικών χρόνων κατάφερναν να αποδώσουν λεπτομέρειες σε εκπληκτικό βαθμό.

Η πολυτέλειαέχει να κάνει με την ποσότητα του χρυσού που εισέρρευσε, μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τα θησαυροφυλάκια των Περσών βασιλέων. Άρα τα κοσμήματα της ελίτ αυτή την περίοδο κατασκευάζονται αποκλειστικά από χρυσό.

Η δεξιοτεχνίαέχει να κάνει με την υψηλή τεχνογνωσία σε μεγάλο βαθμό των χρυσοχόων, των κοσμηματοτεχνών των ελληνιστικών χρόνων. Έτσι κι αλλιώς, κατά την ελληνιστική περίοδο παρατηρείται μια έκρηξη τεχνολογικών γνώσεων και αυτό βεβαίως είναι ορατό και στην τέχνη της χρυσοχοΐας» μας εξηγεί η αρχαιολόγος Ειρήνη Παπαγεωργίου, επιμελήτρια της έκθεσης κι επιμελήτρια του τμήματος Προϊστορικών, Αρχαίων Ελληνικών και Ρωμαϊκών Συλλογών του Μουσείου Μπενάκη.

Στο κέντρο της αίθουσας δεσπόζει ένα μεγάλο μέρος από τον λεγόμενο «Θησαυρό της Θεσσαλίας / του Καρπενησίου», που είναι μοιρασμένος ανάμεσα στο Μουσείο Μπενάκη και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Πρόκειται για γυναικεία κοσμήματα εξαιρετικής τέχνης, περίτεχνες δημιουργίες που έχουν αποδοθεί σε σημαντικό μακεδονικό εργαστήριο του 3ου-2ου αι. π.Χ. και ανήκαν μάλλον σε μέλη της μακεδονικής Αυλής.

Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των ελληνιστικών κοσμημάτων;

«Το ελληνιστικό κόσμημα είναι το βασίλειο των συρμάτων. Κατασκευάζονται σύρματα και κοκκίδες βέβαια σε πάρα πολύ μικρές διαστάσεις. Να φανταστείτε ότι υπάρχουν σύρματα διατομής δεκάτων του χιλιοστού και σύρματα όχι μόνο απλά αλλά και διακοσμημένα με ειδικά εργαλεία. Κυριαρχούν τα βλαστικά μοτίβα, άνθινα στοιχεία και μικροσκοπικές μορφές, οι οποίες μας εκπλήσσουν γιατί οι λεπτομέρειές τους δεν ήταν ορατές με γυμνό μάτι, ούτε από την κάτοχο ούτε από τον θεατή. Και μπορούμε να υποθέσουμε, με μια σχετική ασφάλεια, ότι το να φτάσει κάποιος σε τόσο μικρή κλίμακα, ένας χρυσοχόος εν προκειμένω, ήταν κι ένα πεδίο ανταγωνισμού ανάμεσα στους κοσμηματοτέχνες της περιόδου» επισημαίνει η επιμελήτρια της έκθεσης.

Τα χρυσά κοσμήματα αφορούν κυρίως τις γυναίκες. Λειτουργούν ως μέσο προβολής κοινωνικής θέσης και πλούτου, ως συνοδευτικά στα κρίσιμα στάδια του κύκλου της ζωής, ως αντικείμενα με φυλακτικές/αποτροπαϊκές ιδιότητες, ως αναθήματα σε θεότητες, ως επένδυση οικονομικού κεφαλαίου και τέλος ως μέσο στολισμού του ενδύματος και του σώματος με σκοπό την ανάδειξη της ομορφιάς. Εκτός από τα κοσμήματα, που αποτελούν τον κεντρικό κορμό της έκθεσης, πήλινα ειδώλια και αγγεία εικονογραφούν τον τρόπο εφαρμογής τους στο ανθρώπινο σώμα.

«Η κόσμηση περιελάμβανε βεβαίως συγκεκριμένες στιγμές στη ζωή ενός ανθρώπου, όχι μόνο κατά την ελληνιστική περίοδο και κατά τις παρελθούσες περιόδους. Αφορούσε εορταστικές, επίσημες εκδηλώσεις. Αφορούσε βεβαίως τη συμμετοχή σε κάποιες τελετές ή τη συμμετοχή σε συμπόσια, για παράδειγμα. Αυτό που είδαμε οργανώνοντας αυτήν την έκθεση, είναι ότι το κόσμημα έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο στο κορυφαίο γεγονός της ζωής μιας γυναίκας, που ήταν ο γάμος, στο νυφικό στολισμό.

Φυσικά τα κοσμήματα συνόδευαν στο επέκεινα, στην άλλη ζωή και τους επιφανείς νεκρούς, αυτούς που μπορούσαν στην πραγματική ζωή, στον επίγειο βίο τους, να έχουν πρόσβαση σε αυτό το πολύτιμο μέταλλο. Αυτό που βλέπουμε στην έκθεση και εντυπωσιάζει πάρα πολύ και συγκινεί, είναι η κόσμηση των άωρων νεκρών. Κι όταν λέμε όλοι άωροι νεκροί, εννοούμε μικρά παιδιά που έφυγαν, πριν από την ώρα τους. Τα σύνολα που έχουμε φέρει, αφορούν κυρίως μικρά κορίτσια και εκεί βλέπουμε ότι τις έχουν στολίσει ως νύφες με όλους τους κοσμηματικούς τύπους που αφορούν στο γαμήλιο στολισμό» τονίζει η Ειρήνη Παπαγεωργίου.

Η έκθεση είναι διαρθρωμένη σε θεματικές ενότητες, μία από τις οποίες παρουσιάζει τα εργαλεία ενός κοσμηματοποιού του 2ου αι. π.Χ. Για την εξοικείωση του κοινού με τις βασικές τεχνικές κατασκευής των ελληνιστικών κοσμημάτων προβάλλονται πέντε βίντεο-animation.

Στον ίδιο χώρο προβάλλεται βίντεο που καταγράφει το αποτέλεσμα μιας πειραματικής διαδικασίας περίπου τριών χρόνων, η οποία στόχο είχε την ανακατασκευή τμήματος ενός βαρύτιμου χρυσού ελληνιστικού διαδήματος από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη. Η ανακατασκευή πραγματοποιήθηκε από τον Άκη Γκούμα, κοσμηματοποιό και μελετητή των τεχνικών της αρχαίας ελληνικής κοσμηματοτεχνίας. To βίντεο υλοποιήθηκε χάρη στην ευγενική συμβολή του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου, του Σωματείου «Φίλοι του Μουσείου Μπενάκη», της εταιρείας Σεφεριάδης Πολύτιμα Μέταλλα, της εταιρείας Softone, της εταιρείας παραγωγής AbFab Productions και του Πωλητηρίου του Μουσείου Μπενάκη.

Η έκθεση «Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους» αποτελεί μέρος της Πράξης «Οι Συλλογές του Μουσείου Μπενάκη και η Σύγχρονη Δημιουργία», που έχει ενταχθεί στο Πρόγραμμα «ΑΤΤΙΚΗ» του ΕΣΠΑ 2021-2027 και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Διαρκεί μέχρι τις 27 Απριλίου.