Οι Κυκλαδίτισσες και οι άγνωστες ιστορίες τους πρωταγωνιστούν σε μια πρωτόγνωρη αρχαιολογική έκθεση

Ανώνυμες και επώνυμες Κυκλαδίτισσες αποκτούν ξανά φωνή και βήμα και αφηγούνται τις ιστορίες τους στο πέρασμα των αιώνων, στη μεγάλη αρχαιολογική έκθεση που φιλοξενείται αυτή την περίοδο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. 180 εκπληκτικά αντικείμενα από όλα σχεδόν τα μουσεία των νησιών των Κυκλάδων βρίσκονται στην Αθήνα, με αφορμή την πρώτη πανκυκλαδική έκθεση που έχει γίνει ποτέ, η οποία παρουσιάζει την ιστορία μέσα από τα μάτια των γυναικών του νησιωτικού συμπλέγματος, από την αρχαιότητα μέχρι το 19ο αιώνα.

Η έκθεση σηματοδοτεί την έναρξη της συνεργασίας μεταξύ της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, στο πλαίσιο του Μνημονίου Συνεργασίας που υπογράφηκε πρόσφατα ανάμεσα στο Μουσείο και το ΥΠΠΟΑ, με στόχο τη μελέτη, ανάδειξη και προβολή του κυκλαδικού πολιτισμού στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. O Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων είναι ένας από τους επιμελητές της έκθεσης:

«Ο στόχος μας ήταν μέσα από αυτή την έκθεση να αναδείξουμε διαχρονικά τον ρόλο της Κυκλαδίτισσας, από τους νεολιθικούς χρόνους μέχρι τον 19ο αιώνα. Και αυτό το κάναμε μέσα από σπουδαία εκθέματα, τα οποία από μόνα τους μπορούν να αφηγηθούν περισσότερες από μία ιστορίες. Μέσα λοιπόν από αυτές τις ιστορίες, αυτό το οποίο μπορεί να αντιληφθεί κανείς, ήταν ότι οι γυναίκες στις Κυκλάδες κατάφεραν να σπάσουν τα δεσμά της πατριαρχικής καταπίεσης, που υπήρχε διαχρονικά στην κοινωνία και να αποκτήσουν ταυτότητα. H καταπίεση εκδηλωνόταν τόσο με την έμφυλη βία ή με την αντιμετώπιση των γυναικών ως ερωτικό αντικείμενο.

Από την άλλη πλευρά, δείχνουμε πώς οι γυναίκες κατάφεραν να βγουν από αυτούς τους ρόλους που τις ήθελαν περιορισμένες ή απλά αντικείμενα στο σπίτι και να αποκτήσουν ταυτότητα. Τέτοιες περιπτώσεις είναι, για παράδειγμα, στον 19ο αιώνα η Μαντώ Μαυρογένους και η Ευανθία Καΐρη, οι οποίες πρωταγωνιστούν στην Ελληνική Επανάσταση.

Ορισμένες από αυτές τις ταυτότητες είναι που παρουσιάζουμε σήμερα στην έκθεση. Μέσα από αυτές τις ταυτότητες αφηγούμαστε ουσιαστικά από μια άλλη σκοπιά την ιστορία των Κυκλάδων. Ξεκινάμε από την προϊστορία, όπου εκεί το θηλυκό, αν θέλετε, είναι ο βασικός τρόπος με τον οποίο απεικονίζεται η θεότητα ως μητέρα φύση, ως γονιμική θεότητα και στη συνέχεια αυτό εξελίσσεται ανά τους αιώνες. Μεταλλάσσεται στις Κυκλάδες σε Άρτεμη, η οποία γεννήθηκε στη Δήλο. Είναι δηλαδή Κυκλαδίτισσα, άρα έχει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην περιοχή. Ταυτόχρονα δείχνουμε σε όλες τις εποχές και σε όλες τις περιόδους τι ρόλους μπορούσε να αποκτήσει ή απέκτησε μια γυναίκα ή και πώς υπέφερε σε κάποιες άλλες».

Ειδώλια και μεγάλου μεγέθους γλυπτά, αγγεία, κοσμήματα, νομίσματα, επιτύμβιες στήλες και επιγραφές, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, χαρακτικά, χειρόγραφα και εικόνες που χρονολογούνται από τα προϊστορικά έως τα μεταβυζαντινά χρόνια, συνθέτουν αυτό το εντυπωσιακό εκθεσιακό εγχείρημα.

Ο επισκέπτης έχει την μοναδική ευκαιρία να κατανοήσει τη θέση και το ρόλο της γυναίκας, στο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο, αλλά και να δει άγνωστες πτυχές της ζωής στη συγκεκριμένη νησιωτική κοινωνία στο πέρασμα των αιώνων. Ο Επιστημονικός Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, είναι επίσης επιμελητής της έκθεσης:

«Αν δούμε ποιος είναι ο ρόλος των γυναικών διαχρονικά στις Κυκλάδες και όχι μόνο εκεί αλλά και στον υπόλοιπο αρχαίο κόσμο και μέχρι πολύ πρόσφατα, είναι γεγονός ότι η γυναίκα ζει στο περιθώριο. Εκπλαγήκαμε στη διάρκεια της έρευνας από το πόσο περιθωριοποιημένη είναι αυτή η γυναίκα στο βάθος των αιώνων. Λείπει το μισό. Στην πραγματικότητα, το μισό της κοινωνίας μένει χωρίς φωνή. Γι’ αυτό ακριβώς εμείς επιλέξαμε να διηγηθούμε τις άγνωστες ιστορίες, να δώσουμε φωνή σε όλες αυτές τις Κυκλαδίτισσες που θέλησαν κάτι να πουν, με τον τρόπο της η κάθε μια, είτε είναι μέσω ενός ονόματος, είτε είναι μέσω μιας ανάθεσης σε ένα ιερό. Δεν έχει σημασία ποια είναι η ιστορία ή πόσο σημαντική κρίνεται αυτή η ιστορία από εμάς. Είναι μια μικρή ιστορία που έχει τη δική της σημασία, γιατί προσθέτει αυτό το λιθαράκι στην κατανόηση των Κυκλάδων.

Δηλαδή, με αυτή την έκθεση εμείς δεν προσπαθήσαμε να καταλάβουμε μόνο τις γυναίκες των Κυκλάδων. Προσπαθήσαμε να καταλάβουμε και τις Κυκλάδες μέσα από τα μάτια των γυναικών τους. Κι αυτό ακόμη κι ερευνητικά, είναι ένα σκοτεινό σημείο. Κανείς δεν είχε ασχοληθεί αποκλειστικά με τις γυναίκες των Κυκλάδων. Προσπαθήσαμε να επιλέξουμε τις γυναίκες που μας έλεγαν πραγματικά ενδιαφέρουσες ιστορίες. Θα μπορούσαμε να επιλέξουμε κάποιες άλλες. Προτιμήσαμε όμως αυτές που είχαν μια πιο ενδιαφέρουσα και μια πιο σύγχρονη ματιά σε ζητήματα που θα μπορούσαν να αφορούν και τους ανθρώπους του σήμερα, όχι μόνο τις γυναίκες αλλά και τους άνδρες. Από εκεί και πέρα προσπαθήσαμε να τις ακούσουμε και να τις αφουγκραστούμε.

Γι’ αυτό θα έλεγα ότι ο υπότιτλος της έκθεσης έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία, από ότι ο τίτλος της έκθεσης: Είναι οι άγνωστες ιστορίες τους. Στα αγγλικά είναι untold stories και είναι ακόμη πιο επιτυχημένο. Γιατί αυτές είναι πραγματικά οι ανείπωτες ιστορίες. Γυναίκες που θέλησαν να πουν την ιστορία τους, να διηγηθούν οι ίδιες τι ακριβώς βίωσαν».

Η ιστορική έκθεση χωρίζεται σε 12 θεματικές ενότητες, μέσα από τις οποίες παρουσιάζεται η σχέση των γυναικών με τον ερωτισμό, τον θάνατο και τον θρήνο, η συμμετοχή τους σε θρησκευτικά δρώμενα και διονυσιακές εορτές, η βία και οι περιορισμοί που τους επέβαλε η κοινότητα. Θέτει τη γυναίκα των Κυκλάδων στο επίκεντρο όχι μόνο γιατί μπορεί να διηγηθεί την ιστορία των νησιών με έναν διαφορετικό τρόπο σε σχέση με την ιστορία «των ανδρών», αλλά και γιατί οι Κυκλαδίτισσες παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες ομοιότητες και διαφοροποιήσεις στους ρόλους τους μέσα στον χρόνο:

«Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση είναι η μνημειακή τοιχογραφία που δείχνουμε από την Σαντορίνη, από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης του 17ου αιώνα π.Χ., όπου ουσιαστικά απεικονίζονται τρεις γυναικείες μορφές, οι οποίες μας δίνουν πλήθος πληροφοριών για τη θέση που είχαν στην κοινότητα, για τον τρόπο με τον οποίο ντύνονταν και τον τρόπο με τον οποίο η κοινότητα αντιμετώπιζε τη γυναίκα. Στο κέντρο αυτής της παράστασης, μία από τις τρεις μορφές φαίνεται, σύμφωνα με τις ερμηνείες που έχουν δοθεί, ότι δεν ήταν θνητή. Ήταν μία γυναικεία απεικόνιση της θεότητας, μία Πότνια, όπως λέμε, της προϊστορίας.

Αυτή λοιπόν η απεικόνιση έχει ενδιαφέρον γιατί μας δείχνει το πόδι της, το οποίο ματώνει και το οποίο γιατρεύει με έναν κρόκο από τη Σαντορίνη, που ήταν ένα φυτό με θεραπευτικές ιδιότητες. Δίνεται όμως και μία άλλη ερμηνεία ότι το αίμα είναι αυτό το οποίο παράγει τον κρόκο. Άρα αυτή η θεά, με τον ένα και τον άλλο τρόπο, εκδηλώνει τη θεία της φύση και τις θεραπευτικές της ιδιότητες μέσα από ένα συγκεκριμένο αντικείμενο.

Αυτή λοιπόν την πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία την αντιπαραβάλουμε με μια άλλη απεικόνιση γυναικείας μορφής, της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, μιας σπουδαίας βυζαντινής παλαιολόγειας εικόνας από τη Νάξο. Εκεί λοιπόν η Αγία Αναστασία κρατάει ένα μπουκάλι με το φάρμακο. Ουσιαστικά δηλαδή εκδηλώνεται και εκεί η θεραπευτική της ιδιότητα, η θεία φύση της γυναίκας, μέσα πάλι από ένα μέσο που στην προϊστορία ήταν ο κρόκος και στο Μεσαίωνα είναι το φάρμακο.

Αντιπαραβάλλουμε ουσιαστικά αυτές τις μορφές για να δει κανείς και να διαπιστώσει τη μακρά διάρκεια ορισμένων δοξασιών που υπήρχαν στην κοινότητα, αλλά ακόμα και να αντιπαραβάλει το πώς απεικονίζονταν η γυναίκα το 17ο αιώνα π.Χ Χριστού και 3.000 χρόνια αργότερα» τονίζει ο Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Η έκθεση συγκεντρώνει για πρώτη φορά αριστουργήματα των Κυκλάδων, ορισμένα από τα οποία δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο κοινό ή δεν έχουν ταξιδέψει ποτέ εκτός Κυκλάδων. Τρία έργα ξεχωρίζουν λόγω μοναδικότητας και μεγέθους: η κολοσσική Κόρη της Θήρας (2,48 μέτρα ύψος), ένα από τα ελάχιστα σχεδόν ακέραια αρχαϊκά αγάλματα, το οποίο εκτίθεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, η εμβληματική τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης που παρουσιάζει τις «Γυναίκες στο Άδυτο», έργο μοναδικό και μνημειακών διαστάσεων (σχεδόν 4 μέτρα μήκος), αλλά και το ελληνιστικό άγαλμα της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος από τη Δήλο.

Πόσο εύκολη ήταν η οργάνωση και η υλοποίηση της συγκεκριμένης έκθεσης;

«Ήταν μια μεγάλη πρόκληση, γιατί πρώτη φορά τόσα πολλά αριστουργήματα μαζεύονται σε μια έκθεση. Και ήταν πρόκληση, γιατί αυτό έπρεπε να γίνει σε ένα εξαιρετικά σύντομο χρόνο. Συνήθως ο σχεδιασμός εκθέσεων αυτού του βεληνεκούς διαρκεί δύο και τρία χρόνια. Εμείς το ολοκληρώσαμε το σχεδιασμό και την υλοποίηση μέσα σε πέντε μήνες. Ήταν πραγματικά θαύμα, το οποίο όμως οφείλεται στο γεγονός ότι όλοι όσοι ήταν συντελεστές σε αυτή την έκθεση, δηλαδή το επιστημονικό προσωπικό και το τεχνικό προσωπικό από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης συγκρότησε μια σπουδαία ομάδα και το καταφέραμε» επισημαίνει ο Δρ Δημήτρης Αθανασούλης, Διευθυντής Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Η αρχαιολογική έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης έχει τίτλο «Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων». Διαρκεί μέχρι τις 4 Μαΐου. Στη συνέχεια θα ταξιδέψει και θα παρουσιαστεί αυτούσια στο ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΚΘΕΣΗΣ

Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Μέγαρο Σταθάτου/ Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1, τηλ. 210 7228321-3

«Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων»

Μέχρι 4 Μαΐου 2025

Ξεναγήσεις κοινού: Aπό 21/12 και κάθε Πέμπτη, 18:00 – 19:00 και κάθε Σάββατο και Κυριακή, 13:00 – 14:00 20 άτομα ανά ξενάγηση Οι κρατήσεις για τις ξεναγήσεις πραγματοποιούνται μόνο ηλεκτρονικά στο cycladic.gr

Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00, Τρίτη: Κλειστά

Εορταστικό Ωράριο από τις 17/12 Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Σάββατο: 10:00-17:00 Πέμπτη, Παρασκευή: 10:00-20:00 Κυριακή: 11:00-17:00

*Κλειστά τις αργίες: 25/12, 26/12 και 1/1 Το εορταστικό ωράριο ισχύει έως 6/1