Παγκόσμια ημέρα γενειάδας – Η απαγόρευση του Μεγαλέξαντρου και τα ψεύτικα γένια των φαραώ

«Ο Ησίοδος έξυσε το μούσι του. Τότε, στον καιρό του, δεν μπορούσες να είσαι σοφός άμα δεν είχε μούσι. Σήμερα, άμα έχεις μούσι, είσαι ή τουρίστας ή μοντέρνος ή της καρπαζιάς. Τότε δεν είχανε βρει ακόμα τις ηλεκτρικές μηχανές και τ΄ αφήνανε το ρημάδι… Έξυσε, λοιπόν, το μούσι του ο Ησίοδος και άρχισε να γράφει: Εν αρχή ην το χάος…».

Ο Νίκος Τσιφόρος ξεκινά την «Ελληνική Μυθολογία» του με την αναφορά ενός ανδρικού διακριτικού συμβόλου, που στα βάθη των αιώνων, πράγματι αποτελούσε χαρακτηριστικό γνώρισμα σοφίας. Δεν είχαν, βλέπεις, εφευρεθεί και ξυριστικές μηχανές… Η δηκτικότητα του Τσιφόρου δεν του επιτρέπει να πιάσει την ιστορία της γενειάδας από την αρχή. Διότι, στην πραγματικότητα, ένα «τριμάρισμα» στα γένια του το έριχνε ακόμα και ο άνθρωπος των σπηλαίων. Αυτό, τουλάχιστον, καταμαρτυρούν προϊστορικά εργαλεία που έφερε στο φως η σκαπάνη των αρχαιολόγων και ειδικότερα, πέτρες πεισματικά δουλεμένες, τόσο λείες που να κόβουν τρίχες.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Δεν χρειάζεται πολλή σκέψη για να συνειδητοποιήσει κανείς ότι η διαχρονικότητα της γενειάδας (και τα… συμπαρομαρτούντα της, είτε εκουσίως είτε ακουσίως «καλλιεργημένη»), της οποίας την ημέρα γιορτάζουν σήμερα οι ανά τον κόσμο γενειοφόροι (παγκόσμια ημέρα γενειάδας το πρώτο Σάββατο του Σεπτεμβρίου!), τοποθετείται σε χρονικό βάθος αντίστοιχο με την εμφάνιση του αρσενικού. Αρκεί να σκεφτεί τις «κατασκευαστικές προδιαγραφές» του ανδρικού φύλου. Το θέμα, ωστόσο, δεν είναι η αυτή καθαυτή παρουσία της, αλλά οι εκάστοτε «ιστορικοί» συμβολισμοί που κομίζει στη ζωή των ανδρών.

Ο Τσιφόρος τη συνδέει με την αρχαιοελληνική σοφία και δεν έχει άδικο. Οι φιλόσοφοι στην αρχαία Ελλάδα διατηρούσαν μακριά γενειάδα ως διακριτικό σημάδι γνώσης, σκέψης, φρόνησης. Μάλιστα ο στωικός Επίκτητος δήλωσε κάποτε ότι προτιμά τον θάνατο από τον …διασυρμό του ξυρίσματος! Ωστόσο, οι τρίχες δεν σε κάνουν απαραιτήτως σοφό, εξ ου και τα δηκτικά σχόλια χρονικογράφων της εποχής, όπως ο Πλούταρχος στο «Των επτά σοφών συμπόσιον», όπου λοιδορεί τους «εκ πώγωνος» (πώγων/πηγούνι/γένι) σοφούς ή ο Λουκιανός που σχολιάζει απερίφραστα πως «αν νομίζει κανείς ότι το να καλλιεργεί μούσι τον κάνει σοφό, τότε ο τράγος με τα πλούσια γένια θα πρέπει να είναι τουλάχιστον ένας Πλάτων»!

Αλλά αν το μούσι δεν σε κάνει σώνει και καλά σοφό, δεν σε κάνει σίγουρα και ον ανώτερο από τη γυναίκα. Διότι και αυτό διατυπώθηκε κάποτε και μάλιστα μέσα από εκκλησιαστικά κείμενα… Διότι ο Θεός έπλασε τη γυναίκα άτριχη, να περηφανεύεται μόνο για το κάλλος της κόμης της, όπως ο ίππος, ενώ τον άνδρα κόσμησε, όπως τους λέοντες, με γένια και δασύτριχα στήθη, δείγμα δύναμης και αρχηγικής υπεροχής […] ετούτο λοιπόν, το γένι, είναι το γνώρισμα που καθιστά τον άνδρα ανώτερο της Εύας και αποτελεί σύμβολο της δυνατότερης φύσης του, δίδασκε στα τέλη του 2ου αι. ένας από τους μεγαλύτερους εκκλησιαστικούς πατέρες, ο θεολόγος Κλήμης ο Αλεξανδρεύς.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Την όχι και τόσο κολακευτική για τις γυναίκες θεωρία του Κλήμη, θα έρθει να… διανθίσει δέκα αιώνες μετά, η Γερμανίδα αγία Χίλντεγκαρντ του Μπίνκεν, διατυπώνοντας τη θεωρία ότι ο λόγος για τον οποίον οι τρίχες του ανδρικού προσώπου εμφανίζονται γύρω από το στόμα -και όχι, ας πούμε, στο μέτωπο- είναι εξαιτίας της καυτής ανάσας του, καθώς ο άνδρας δημιουργήθηκε απευθείας από την πηγή της ζωής, τη γη. Η γυναίκα πάλι, προερχόμενη από τον άνδρα, δεν διαθέτει αρκετά καυτή ανάσα!

ΤΟ ΨΕΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΙ ΤΩΝ ΦΑΡΑΩ ΚΑΙ Η… «Α-ΓΕΝΕΙΑ» ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΕΞΑΝΤΡΟΥ

Χιλιετίες νωρίτερα, οι Αιγύπτιοι φαραώ φορούσαν κατ΄ έθιμο μακριά ψεύτικη γενειάδα από τρίχες αίγας. Με αυτόν τον τρόπο αποδείκνυαν και επέβαλαν τον ηγεμονικό τους ρόλο. Η περίφημη Χατσεψούτ, μία εκ των ελαχίστων γυναικών φαραώ στη μακραίωνη ιστορία του τόπου, ιδιαίτερα αγαπητή στον λαό της Αιγύπτου για τη μακρά προσφορά της σε πλούτο και τέχνη, δεν απεικονίζεται μόνον ως άνδρας ηγεμών με ψεύτικη γενειάδα, αλλά τη φέρει και στις δημόσιες εμφανίσεις της! Μόνο που φροντίζει πάντα να υπενθυμίζει τη γυναικεία φύση της φορώντας ενδύματα, που τονίζουν το στήθος της! Όσο για την υστεροφημία της, την έχει διασφαλίσει υπογράφοντας «κόρη της Ρε» σε κάθε αποτύπωση της μορφής της με ψεύτικο μούσι. Οι εκπρόσωποι της αιγυπτιακής ελίτ «καλλιεργούσαν» τα δικά τους γένια, τα οποία μάλιστα συχνά έβαφαν με φυτικά χρώματα ή έπλεκαν με χρυσή κλωστή. Αντίστοιχα και οι Μεσοποτάμιοι, οι οποίοι μάλιστα είχαν εφεύρει και το λάδι ως προϊόντος λάμψης της τρίχας.

Αλλά και στην αρχαία Ελλάδα, το μούσι -εκτός από… υπαινιγμός σοφίας- ήταν και δείγμα κοινωνικών, οικονομικών ή και ηλικιακών καταστάσεων. Το φροντισμένο -αν δεν ανήκε σε σοφό- ήταν δείγμα ευζωίας και το αφρόντιστο, ανέχειας και δουλικής κατάστασης (ποιος δούλος είχε χρόνο και μέσα να καλλιεργήσει μία ευειδή γενειάδα;). Σε αγγεία και τοιχογραφίες, η έλλειψη γενειάδας σε αναπαριστώμενες φιγούρες αποτελεί πολύτιμη ιστορική μαρτυρία. Πρόκειται για νέους σε ήβη. Ωστόσο, προς χάριν του διαχρονικού γνωρίσματος της πρώτης νεότητας που βιάζεται να ενηλικιωθεί, οι αγένειοι νεαροί έσπευδαν πρωτίστως να μετατραπούν σε δασύτριχους πωγωνοφόρους για να δείξουν ότι ανδρώθηκαν. Στη δε Σπάρτη, το ξύρισμα της γενειάδας αποτελούσε ποινή για την παραβατική συμπεριφορά!

Η γενειάδα, λοιπόν, είναι παντού. Σε όλους τους πολιτισμούς της αρχαιότητας. Κάτι αντιπροσωπεύει, κάπου εξυπηρετεί. Ώσπου η ιστορία «γεννά» τον φανατικό πολέμιό της. Τον Μέγα Αλέξανδρο. Η πορεία του, βέβαια, ως πολεμιστή, έχει ξεκινήσει νωρίς, όταν εκείνος βγάζει τα πρώτα γένια στο πρόσωπό του. Ωστόσο, ο Αλέξανδρος έχει καταλάβει ότι η γενειάδα μπορεί ωραιότατα να μετατραπεί σε όπλο του εχθρού και απαγορεύει ρητά στο στράτευμά του την «πωγωνοκαλλιέργεια»!

Το μότο του μεγάλου στρατηλάτη είναι: Το πρόσωπο, όταν πολεμάς, πρέπει να είναι καθαρό. Όχι μόνον, επειδή ο ιδρώτας που προέρχεται από τις τρίχες προσθέτει δυσκολία στην έτσι κι αλλιώς γρήγορη ανάσα την ώρα της μάχης, αλλά κυρίως επειδή τα γένια είναι μία ωραιότατη πρόκληση για τον εχθρό να σε βουτήξει από εκεί προκαλώντας σου πόνο και να σε αποπροσανατολίσει από τον στόχο της αναμέτρησης.

ΣΕΒΑΣΜΙΟΙ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΟΜΦΟΡΜΙΣΤΕΣ ΕΝΩΘΕΙΤΕ ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΙΑΔΑΣ ΣΑΣ

«Α-γένεια» είναι αρχικά η περίοδος των Ρωμαίων αυτοκρατόρων πλην της περιόδου πένθους του πρώτου, του Οκταβιανού Αυγούστου (27 π.Χ-14 μ.Χ), για τον δολοφονηθέντα θείο του, Ιούλιο Καίσαρα. Το μούσι του είναι μήνυμα. Θα απαλλαγεί απ΄ αυτό όταν θα καταφέρει να πάρει εκδίκηση για τον θάνατο του θείου του. Είκοσι και πλέον χρόνια μετά, ο παράφρων Νέρων εμφανίζεται να απολαμβάνει το παιχνίδισμα με τις μπούκλες της γενειάδας στη βάση του πηγουνιού του, ενώ ο αμέσως επόμενος γενειοφόρος Ρωμαίος αυτοκράτορας, ο σπουδαίος Αδριανός, θα προκύψει 40 χρόνια μετά και θα ανοίξει έναν μακρύ δρόμο πωγωνοφόρων διαδόχων. Ως ο μεγαλύτερος λάτρης της γενειάδας, πάντως, θα καταγραφεί αδιαμφισβήτητα στην ιστορία ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κώνστας Β΄ ο Πωγωνάτος (εξ και το παρατσούκλι). Το μούσι του φτάνει στο ύψος των μηρών του!

Στην Ευρώπη του μεσαίωνα μία περιποιημένη μυτερή γενειάδα πάει πακέτο με το χρυσοποίκιλτο ξίφος της ελίτ των ιπποτών, αλλά και των εν γέν(ε)ι τιτλούχων των βασιλικών αυλών, ενώ η Αναγέννηση ανακαλύπτει την ευγένεια του αγένειου, καθαρού προσώπου και την προσφορά του ξυραφιού. Κρατώντας, ωστόσο, τις εξαιρέσεις της για τους μυστηριώδεις και απόμακρους καλλιτέχνες, σαν τον Βαν ντ΄ Άικ με το επιμελημένο μούσι του λογίου και τον Λεονάρντο ντα Βίντσι με το πληθωρικό ατημέλητο.

Όπως μαρτυρεί η καθηγήτρια Λαογραφίας στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Κ. Μπάδα, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η εμφάνιση, και βασικά η ενδυμασία, των Ελλήνων (κυρίως των κατώτερων τάξεων· οι άλλοι, οι εξέχοντες, επιτρέπεται να φορούν ρούχα της αρεσκείας τους, αρκεί να μην είναι πράσινα) καθορίζεται από σουλτανικά διατάγματα, που επιβάλλουν αυτό που ταιριάζει στον «ραγιά». Η ύπαρξη ή το μήκος της γενειάδας δεν καθορίζονται ρητώς. Απλώς, επειδή οι τρίχες στο ανδρικό πρόσωπο αποτελεί εθιμική παράδοση των Τούρκων με αξίωμα, η γενειάδα καθιερώνεται συνειδητά ή ασυνείδητα και στους υπόδουλους Έλληνες, κατά κανόνα δε στους ανήκοντες στην ανώτερη κοινωνική τάξη. Γίνεται σύμβολο ηλικίας που συνδέεται με την ωριμότητα και τη φρόνηση, κερδίζει σεβασμό και ταυτόχρονα ανοίγει τον δρόμο προς τη δημογεροντία. «Καβούκι (είδος υψηλού καλύμματος κεφαλής των Ανατολιτών) φέρουσιν όχι μόνον οι επίτροποι, αλλ΄ άπαντες οι άρχοντες και οι πρωτεύοντες των εμπόρων, άμα γίνωσι σεβαστότεροι δια της γενειάδος» μαρτυρεί ο Γάλλος αρχαιολόγος του 17ου αι., ταξιδιώτης στην Ελλάδα επί τουρκοκρατίας και καταγραφέας των εθίμων της, Ζακόμπ Σπον.

Τη ρίζα της στην περίοδο αυτή έχει και η ρήση «όποιος έχει τα γένια, έχει και τα χτένια». Η ιστορία, όπως την αποδίδει ο ερευνητής Τ. Νατσούλης, έχει ως εξής: Μία μέρα, ο Αλή Πασάς διατύπωσε στον γιο του, Σελήμ, το παράπονο πως ενώ ο ίδιος είναι ο πασάς, εκείνος ζει καλύτερα. Και ο μικρός του απάντησε: «Πατέρα, όποιος έχει τα γένια, έχει και τα χτένια…», δηλαδή «γιατί να έχω εγώ σκοτούρες, αφού δεν έχω καμμία ευθύνη;».

Όπως, ωστόσο, επισημαίνει ο ιστορικός Θ. Ν. Φιλαδελφεύς «φαίνεται ότι η συνήθεια του πωγωνοφορείν δεν διετηρήθη μέχρι τέλους, διότι εις τας διασωθείσας προσωπογραφίας των προ της επαναστάσεως Ελλήνων σπανιώτατα φαίνεται το γένειον».

… Η ΙΣΟΒΙΑ ΤΙΜΩΡΙΑ…

Φαίνεται πως η γενειάδα θα νεκρανασταίνεται τακτικά ως αποστολέας ηχηρών μηνυμάτων εξουσίας, αντικομφορμισμού, πλεονάζουσας αρρενωπότητας και κάποτε θα υποκύψει και αυτή στην πολιορκία της μόδας και θα «ευλογηθεί ή θα αφοριστεί» με τον ίδιο τρόπο που ο εκάστοτε συρμός θα επιβάλει ή θα αποβάλει το φλοράλ και το μονόχρωμο, το ριχτό και το μεσάτο, την καμπάνα και τον σωλήνα.

Το πλούσιο παρελθόν της την μετέτρεψε σε γνώρισμα σοφίας, υποταγής, ηλικίας, επιβολής, εθνότητας, θρησκευτικής διάκρισης, πένθους, δύναμης, ανεξαρτησίας και η αλήθεια είναι ότι έπρεπε να περάσουν αρκετοί αιώνες έως ότου η ιστορία την τοποθετήσει στην ακριβή της διάσταση. Ότι δεν είναι τίποτε περισσότερο από μία ορμονική επιταγή του φύλου, η οποία μάλιστα διαφέρει από φυλή σε φυλή (π.χ. οι Ινδοευρωπαίοι είναι πιο δασύτριχοι από τους Αφρικανούς) και ανεξαρτήτως μόδας, αποτελεί διαχρονικό πονοκέφαλο των ανδρών, που αντιμετωπίζουν το ξύρισμα σαν ισόβια τιμωρία…

ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

«Concerning Beards Facial Hair, Health and Practice in England 1650-1990», A. Withey (Bloomsbury Publishing, London 2021)

«The handicap principle: a missing piece», A. Zaxavi (The Oxford University Press, NY 1997)

«Of Breads and Men / The Revealing History of Facial Hair», Chr. Oldstone-Moore (The University of Chicago Press, Chicago 2015)

«Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant», J. Spon (Chez Antoine Cellier le fils, Lyon 1678)

Η συμβολική σημασία της γενειάδας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Κ. Μπάδα-Τσομώκου (επ. άρθρο ΔΩΔΩΝΗ 1977)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ – Η ιστορία των Αθηνών επί Τουρκοκρατίας / από του 1400 μέχρι του 1800, Θ. Ν. Φιλαδελφέως (Γ. Μπαρτ-Κ. Ελευθερουδάκης, Εν Αθήναις 1902)

Ελληνική Μυθολογία, Ν. Τσιφόρος (Εκδοτική ΕΡΜΗΣ ΕΠΕ, Αθήνα 2009)

Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις, Τ. Νατσούλη (Σμυρνιωτάκης – Σειρά Αστερίας, Αθήνα 2013)

Πηγή: ΑΠΕ